Önce şalvarlı şapkalılar göçtü, sonra damları…

Bacasından tezek dumanı tüttürerek yanan baba ocaklarında “gırağı kara tavalarda” aşların piştiği, kerpiçten yapılmış, ahşap doğramalı, cümle kapısından hayvanlar ile insanların beraber girip çıktığı salona malların kaldığı ahır ile oda ve mutfak kapılarının açıldığı, tabanları kara çamurdan duvarları “ağ toprakla” badanalanan “damlar”dı onlar… 

Duvarlarında şahmeran halılarının asıldığı; boyalı kilimler, savanlar ve geleneksel motifli el işi yünlü ipler ile dokunmuş halıların serildiği, yüklüğünde atadan dededen ve gelin olarak gelindiğinde getirilmiş kat kat yatakların istiflendiği, hasa bezi üzerine nakışlar işlenmiş örtüleri ile bembeyaz yastıkların dizildiği… sıcak ve huzur veren mekanlar dı o damlar.

Beyaz bez üzerine siyah tahta baskılar ile nakışlar döşenmiş hılalar, sofra bezlerinin yere serildiği, ocaktan “kırağı kara tavada” pişmiş aşların tava ile ortaya konup, kenarlarına fethil, ekşili ekmek yada kimi zaman ıslatılmış yufkalar serpiştirilmiş sofranın başına bağdaşlar kurulur ve aynı tavaya kaşıklar çalınırdı o damlarda-iştahla, şevkle ve şükürle…

Dede, ebe ile yengeler, amcalar ile torunların aynı mekanda kaldığı kocaman aileler otururdu aynı damlarda.

Moğolca ve Kıpçakça: Töre, Tora,  Eski Türkçede: Toru, Törük… Düzen, yasa, örf sözcükleri ile eş anlamlıdır. Eski Yunanca nomos ise kelime olarak sadece yasa değil, aynı zamanda gelenek, görenek, uylaşım anlamlarına gelmektedir. Arapça olan namus kavramı ise yasa, töre, gelenek, görenek… kavramı kökünden türetilmiş, oluşturulmuştur.

Şehirleşememiş mahallerde, kırsalda, köyde yaşayan insan topluluklarının yasasıdır: Töre, gelenek ve görenek. Bu yasanın yazılı bir metni yoktur, kanunlar gibi. Bu yasaya uymayanlar devlet yasası gereği hapse atılmaz. Ayıplanır, kınanır ve dışlanır… Töre yasası aynı töreyi benimsemiş insanlar için aynı zamanda “namustur.” Namus, bu töreyi benimsemiş insanların bir biri ile yapmış olduğu, sözsüz ve yazısız sözleşmedir. Töreyi kabul etmek bu sözleşmeyi zımnen biliyor olmayı ve kabul etmeyi içermektedir. Töre namustur. “Namus sınırdır, sorumluluktur, güvenilirliliktir, şahsiyetli, ilkeli, prensip sahibi olmaktır, aidiyet, kimliktir ve aynı zamanda dışsal bir görev yükümlülüğü altında olmaktır.”

Bu(sessizce kabul etmiş olduğu) töreye uymamak, sözleşmenin sınırlarını ihlal etmiş, sözünde durmamış ve yasaya uymamışlığından dolayı “namussuz” aynı zamanda iffetsiz, yani utanmaz, edepsiz ar’sız da olmaktadır. Çünkü bu kişi topluluğa verdiği sözü, taahhüdü yerine getirmemiş, sözünden dönmüş, caymış, güvenilirliğini yitirmiştir. Çünkü o, topluluğun malına, canına ve ırzına dair olan “sınırlarını” ihlal etmeyeceğini ve uyacağını söylemiştir. Bu bağlamda ırza tecavüzde namussuzluktur, sözünde durmamak ta namussuzluktur. Halk arasında “söz namustur” deyimimizi hatırlayalım.

Geleneksel aile yapısında, yani ebe, dede amcalar, gelinler torunlar vd. bir arada yaşadığı ailelerde, dede ve ebe yalnızca yaşça büyüklük makamını temsil etmiyordu. Aynı zamanda bu, ait olunan aile ve topluluğun yasalarının, namusunun da taşıyıcısı, koruyucu, takipçisi, aktarıcısı ve öğreticisi idiler. O ebe ve dedeler, kendi atalarından uygulamalarla bunları öğrendi, kendilerinden sonrakilere de bunları uygulamalı olarak öğretiyorlardı. Bir bakıma ebe ve dedeler geleneksel öğretmenlerdi, bunu o töreyi benimseyen herkes öyle kabul ediyordu. Yaşlılık, bir başka boyutu itibari ile de 60-70-80 yıllık bilgi ve deneyimin harmanlanması ile oluşmuş “bir yaşlılık bilgeliği”ni de içermekteydi. İhtiyar, yalnızca yaşlı demek değildir. Etimolojisine bakınca, irade sahibi, erişkin, seçme ve seçilme rüştüne ermişliktir de.(Tabi her biyolojik olarak yaşlanmış olan, eşittir bilgedir, ergindir demek çıkmamalı bu ifademizden.)

Şehirleşen hayat ve toplum aileleri geleneksel ailelerden koparıyor ve “”çekirdek aileler”e dönüşüyor- bölüyordu. Yani, anne baba ve çocukların olduğu aileler, 3 yada 4 kişilik aileler. Pedagoglar ve bir kısım psikolog ve psikiyatrlar okul öncesi eğitimin üçüncü yaş sonlarında başlaması gerektiğini söylüyorlar. Bu tezlerin nörobiyolojik, nöropsikiyatrik bilimsel karşılığı da var. Modern dünyada anne babanın çalışıyor olması ise bu tezin albenisini yükseltmekte. Bunun doğal sonucu olarak işe giden anne babanın çocukları, büyük anne ve babaya emanet edilmiyor. Böylece büyükanne ve babanın töreyi, yasayı kendinden sonra gelen nesillere aktarmasının zemini de kalkmış olduğundan, kreşler ve anaokulları, daha genel boyutta ulusal müfredat bunlar aracılığı ile yeni bir kültürün aktarıcısı oluyor. 

Çocuk büyüdükçe sosyal medya ve sosyal hayat onun en büyük öğretmenleri oluyor. Şahsiyet oluşumunun kodları tamamen değilse de oldukça büyük bir kısım itibariyle değişti. Adam Smith'in piyasa yasası için söylediği “Görünmez el” “şalvarlı ve sapkalı ihtiyarlarınızın” fonksiyonunu üstlendi ve “bu görünmez el” şimdi kapitalist sistemin gereğine uygun “yeni” töreler, yasalar (üretiyor ve) öğretiyor çocuklarımıza. Bizde bu “görünmez eli” göremediğimiz den, “eski töreyi, yasaları” bıraktık, çağdaş dünyanın gereğine uygun olarak kendi çocuklarımızı kendimiz yetiştirdiğimiz kuruntusu ile geçinip gidiyoruz.

Sonuç olarak otantik kültürün kodları, omzu düşük, beli bükülmüş, pencereleri sökülmüş binalar gibi karanlık duran ağızlarındaki kovuklu dişler, kısık ve buslu gözlü ve düşük kaşlı, seyrelmiş, geriye kalanı ise ağarmış başları ile henüz dom durmayı öğrenmiş, zorlanarak yürüyen bebek misali bastona dayanmış, eti kemiklerinden süzülen kırış kırış tenleri ile narin bedenleri… bir fiskeyle devrilecekmiş gibi duran “şalvarlı ve şapkalı” dedelerimiz ve ninelerimizin bu dünyadan göçmeleri misali, yıkılan binaların tozları ile savrulup sır olmaktalar, dozer darbeleri ile bu damlar...

Yıkılan yalnızca binalar değil, onlarla birlikte yaşayan bir kültür, gelenek, ilişkiler ağı, mazimiz, hülyalarımız, rüyalarımız ve tekrarı bir daha mümkün olmayan kişisel tarihimizin yitirilmiş cennetidir… O damlarda yaşayanlar mazisini de, rüyalarını da hep bu mekanlarda görecek olsa da, o neslin bu dünyadan göçüşü ile bu mazi ve o rüyalar tarihin tozlu yaprakları arasında sır olacak..

A. Sevim

12 Aralık 2023